Η Καθολική Εκκλησία αναφέρεται συχνά στο «κοινό καλό». Τι σημαίνει αυτό, όμως;
Στις 31 Οκτωβρίου 2018, ο Δρ. π. Patrick Riordan, Ιρλανδός Ιησουίτης και φιλόσοφος στο Campion Hall του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης, έκανε μια διάλεξη στο Loyola Institute. Εδώ δημοσιεύουμε μια σύντομη συνέντευξη που έδωσε στο portal των Ιρλανδών Ιησουιτών πριν από τη διάλεξή του, όπου εξηγεί κάποιες βασικές ανησυχίες του για τη χρήση του όρου «κοινό καλό» από κατεστημένα συμφέροντα που προσπαθούν να δικαιολογήσουν τη δική τους κοσμοθεωρία και τις πολιτικές ενέργειές τους.
– Σημαίνει τίποτα η έκφραση «κοινό καλό», τελικά;
π. P.R.: Ένας άνδρας, ο Jean Tirole, γάλλος καθηγητής οικονομικών, κέρδισε το 2014 το βραβείο Νομπέλ στις Οικονομικές Επιστήμες. Η οικονομία ως επιστήμη έχει πρόβλημα, διότι πολύς κόσμος λέει στους οικονομολόγους «τι έχετε να πείτε για την οικονομική καταστροφή του 2008;», «τι λέτε για την έκρηξη λαϊκισμού σε ολόκληρο τον κόσμο;», μιας και τόσοι απλοί άνθρωποι νιώθουν εξαπατημένοι και ότι τους έχουν ληστέψει, ότι τους έχουν επιβάλει τη λιτότητα, με περικοπές στην υγεία, την εκπαίδευση και σε άλλους τομείς. «Ποιον να κατηγορήσουμε;», ρωτάμε. Και οι οικονομολόγοι βρίσκονται εν μέρει στο στόχαστρο. Ο Jean Tirole, λοιπόν, νιώθει ότι πρέπει να υπερασπίσει την οικονομία. Τρία χρόνια μετά το βραβείο Νομπέλ, το 2017, εκδίδει ένα μεγάλο βιβλίο με τίτλο «Οικονομικά για το κοινό καλό», διότι λέει ότι θέλει να εξηγήσει πώς τα οικονομικά είναι στην πραγματικότητα μια επιστήμη που υπηρετεί το κοινό καλό. Το θέμα αυτό πάντοτε ήταν κεντρικό στην Κοινωνική Διδασκαλία της Καθολικής Εκκλησίας, ότι δηλαδή η οικονομία ΘΑ ΠΡΕΠΕΙ να υπηρετεί το κοινό καλό. Αλλά τι σημαίνει «θα πρέπει να υπηρετεί το κοινό καλό»; Τι έπεται αυτής της δήλωσης; Θα έπρεπε να υπάρχει περισσότερη ή λιγότερη τεχνολογία; Περισσότερη χειρωνακτική εργασία ώστε να απασχολούνται περισσότεροι άνθρωποι αντί για μηχανές; Επομένως η οικονομία βρίσκεται υπό πίεση και αυτός ο κύριος Jean Tirole προσπαθεί να υπερασπίσει την οικονομία, λέγοντας ότι «η οικονομία πρέπει να υπηρετεί το κοινό καλό». Πήγα, λοιπόν, και διάβασα αυτό το βιβλίο για να καταλάβω τι εννοεί εκείνος με την έκφραση αυτή. Και βλέπω ότι έχει ένα κεφάλαιο για το κοινό καλό και έντεκα για την οικονομία! Και χρησιμοποιεί εκφράσεις όπως «η γενική ευημερία», «το κοινό καλό», «το καλό όλων». Αυτές οι εκφράσεις όμως δεν εξηγούν τίποτα. Πέρα απ’ τη συγκεκριμένη περίπτωση που ανέφερα, ακούγονται διαρκώς αυτές οι εκφράσεις παντού – από πολιτικούς, σε ομιλίες, σε εντιτόριαλ, ακόμη και από επισκόπους ή και από τον ίδιο τον Πάπα στην Αποστολική Παραίνεση “Laudato Si”, όπου αναφέρει ότι το κλίμα είναι για «το κοινό καλό». Αλλά κανείς δεν εξηγεί τι εννοούν μ’ αυτή την έκφραση. Αυτό είναι πραγματικό πρόβλημα, γι’ αυτό κι εγώ με τα γραπτά μου και με τη φιλοσοφία μου προσπαθώ να εξηγήσω τι μπορεί να σημαίνει και πώς φιλτράρουμε τις κενές εκφράσεις – εκφράσεις ευλαβείας, που στην πραγματικότητα δε σημαίνουν τίποτα.
– Ο κ. Tirole, λοιπόν, είπε ότι η οικονομική επιστήμη είναι ανήθικη, ότι είναι δωρεάν, αλλά ότι πρέπει να χρησιμοποιείται στην υπηρεσία ενός «κοινού καλού»;
Όχι, διότι φυσικά η οικονομική επιστήμη στηρίζεται σε ορισμένες αρχές, και μια από αυτές είναι ότι δεν είναι ορθολογικό να σπαταλάμε τους πόρους μας. Υπάρχει μια αξία σ’ αυτό: είναι ανορθολογικό να είμαστε αναποτελεσματικοί. Να κι ένα παράδειγμα που χρησιμοποιεί και που εμφανίζεται διαρκώς: υπάρχει κρίση στέγασης, έλλειψη στέγασης, κι έτσι, πολιτικοί που είναι ευαίσθητοι στην ζήτηση των ανθρώπων για πρόσβαση στη στέγαση, και ιδιαιτέρως για εκείνους που αγοράζουν στέγη για πρώτη φορά – οι νέοι διαμαρτύρονται γιατί δεν ξέρουν πώς να αποκτήσουν στέγαση – και οι πολιτικοί υπόσχονται βοήθεια σ’ εκείνους που θα αγοράσουν για πρώτη φορά κατοικία, ρίχνοντας περισσότερα χρήματα στην αγορά. Αυτό όμως δεν είναι αποτελεσματικό! Διότι αυτό που συμβαίνει είναι ότι κάτι τέτοιο πιέζει προς τα πάνω τις τιμές των κατοικιών. Αν υπήρχαν 20 διαθέσιμα σπίτια και 20 εκατομμύρια λίρες να κυκλοφορούν στην οικονομία για την αγορά κατοικίας, τότε η μέση τιμή για αγορά κατοικίας θα ήταν 1 εκατομμύριο λίρες. Αν όμως η κυβέρνηση πει ότι θα βοηθήσει όσους αγοράζουν κατοικία για πρώτη φορά, ρίχνοντας άλλα 20 εκατομμύρια στην αγορά, αυτό διπλασιάζει τη μέση τιμή των κατοικιών. Οι άνθρωποι εξαπατώνται από τέτοιες υποσχέσεις των πολιτικών. Άτομα μεμονωμένα μπορεί να επωφεληθούν. Αλλά όχι ολόκληρη η κοινωνία. Το σημαντικό είναι να υπάρχει διαθεσιμότητα κατοικιών για όλους όσοι τις χρειάζονται. Αυτό, επομένως, είναι ένα παράδειγμα για το πού πρέπει να υπάρχει επίγνωση σε πολιτικό και κοινωνικό επίπεδο σχετικά με τον τρόπο που εξαπατώμαστε από πολιτικές υποσχέσεις και για το πώς μπορούμε να βοηθηθούμε από την οικονομική επιστήμη ώστε να είμαστε ορθολογικοί στη χρήση πόρων . Υπάρχει, λοιπόν, αξία στην οικονομική επιστήμη, αλλά ο οικονομολόγος δεν είναι σε θέση να λέει στην κοινωνία σε τι πρέπει να επενδύει, ή τι να θέλει, επομένως πρέπει να υπάρξει ένας κοινωνικός και πολιτικός διάλογος για το πώς θέλουμε να ζούμε μαζί, τι είδους δομή της κοινωνίας θέλουμε να έχουμε, τι ποιότητα ζωής θέλουμε να έχουμε. Και πάνω σ’ αυτό υπάρχουν πολλοί διάλογοι να γίνουν: για παράδειγμα για την παιδεία – τι είδους παιδεία θέλουμε; Δεν είναι μια ερώτηση που απαντάται λέγοντας «μια παιδεία για το κοινό καλό». Άρα αυτή η φράση – «το κοινό καλό»- δεν απαντά την ερώτηση τι είδους παιδεία πρέπει να διαθέτουμε και προς ποιον και σε ποια τιμή; Ποιος θα την πληρώνει;
-Μιλούσα με έναν περιβαλλοντολόγο Ιησουίτη, τον π. Pedro Walpole, που έκανε λόγο για μέτρα προστασίας της Γης, τα οποία, αν είχαν εφαρμοστεί, θα σήμαιναν πολλές θέσεις εργασίας για τόσους ανθρώπους. Όλα, λοιπόν, αλληλοσυνδέονται και έχουν αλυσιδωτές επιπτώσεις. Είναι δυνατό ο όρος «κοινό καλό» να σημαίνει κάτι, μπορεί να υπάρχει ένα κοινό καλό;
Είμαι επίσης ιερέας, δηλαδή κάποιος που πρέπει να κηρύξει το Ευαγγέλιο, και ξέρω ότι υπάρχει ένα κοινό καλό, κι αυτό είναι ο Θεός. Ο Θεός είναι το καλό όλων των ανθρώπων και όλης της Δημιουργίας. Είναι ο Δημιουργός και ολόκληρη η Δημιουργία Του έχει το καλό της στον Θεό. Μπορεί αυτό να το λέω, αλλά πολύ λίγοι θα καταλάβουν πώς κάτι τέτοιο μπορεί να αληθεύει. Χρειάζεται λοιπόν ανάλυση και παιδεία και δεν είναι εύκολο να επικοινωνήσω την μεταφυσική πίσω από τις απαντήσεις που έδωσα κι ακόμη περισσότερο να αποδείξω από τις Γραφές ή τη διδασκαλία της Εκκλησίας γιατί αυτό ισχύει. Γι’ αυτό το λόγο πρέπει να είμαστε προσεκτικοί στην χρήση της γλώσσας και να βρίσκουμε τρόπους ώστε να παρέχουμε την παιδεία στους ανθρώπους, όπως με την περίπτωση των οικονομικών, για να είναι καλά πληροφορημένοι και να μπορούν να συζητούν θέματα που προκύπτουν απ’ αυτά τα πράγματα. Υπάρχει, λοιπόν, ένα και μόνο κοινό καλό; Ένα από τα αληθινά προβλήματα είναι ότι, επειδή υπάρχει ένα νόημα λέγοντας «κοινό καλό» για όλους, δεν συνεπάγεται απ’ αυτό ότι γνωρίζουμε τι είναι «το κοινό καλό» για την πολιτική ζωή, ακόμη και για την Εκκλησία. Εδώ λοιπόν η Β΄ Σύνοδος του Βατικανού έδωσε μια μεγάλη διαφώτιση με τον συνοδικό όρο «Η Εκκλησία μέσα στον σύγχρονο κόσμο»: οι επίσκοποι της Εκκλησίας συνειδητοποίησαν ότι δεν μπορούν να υποθέτουν ότι όλοι συμφωνούν πως «το κοινό καλό», η εκπλήρωση όλης της ανθρώπινης ζωής και της ανθρώπινης κοινότητας βρίσκεται στον Θεό. Οι άνθρωποι δεν θα συμφωνήσουν σ’ αυτό. Είπαν, λοιπόν, ‘ας το αφήσουμε αυτό κατά μέρος, κι ας δούμε σε τι μπορούμε, πράγματι, να συμφωνήσουμε’, δηλαδή, όπως οι ίδιοι είπαν, στις συνθήκες που θα επιτρέψουν σε άτομα και ομάδες να ζήσουν καλά, να ευημερήσουν. Ποιες είναι αυτές οι συνθήκες; Τις κατηγοριοποίησαν σε οικονομικές, κοινωνικές, πολιτικές και νομικές, και σήμερα πλέον και σε περιβαλλοντικές, που θεωρούσαμε δεδομένες τόσα χρόνια. Οι οικονομολόγοι τις ονομάζανε «ελεύθερα αγαθά», νερό, αέρας, γη, κλίμα και θεωρούνταν ελεύθερα αγαθά διότι δεν υπήρχε κόστος για την παραγωγή τους. Τώρα γνωρίζουμε ότι έχουμε μεγάλα κόστη για την διατήρηση και βελτίωση αυτών των αγαθών.
-Κατά μια έννοια, λοιπόν, το κοινό καλό είναι ένας σύνθετος όρος. Χρησιμοποιούμε τον όρο σαν όλοι να καταλαβαίνουμε το ίδιο πράγμα, και ωστόσο τελικά πρόκειται για εξαιρετικά πολύπλοκη φράση…
Ναι, είναι πολύπλοκος όρος και δεν είναι κενός, δηλαδή δεν γνωρίζουμε τα πάντα που χρειάζεται να ειπωθούν, διότι στην ανθρώπινη Ιστορία, βρισκόμαστε ακόμη στη διαδικασία αναζήτησης, προσπαθώντας να ανακαλύψουμε ποιο είναι το κοινό καλό για την ανθρώπινη φυλή. Έχουμε επίγνωση για το πόσο πρόσφατη συνείδηση έχουμε σχετικά με την έννοια των διακρίσεων λόγω του ρατσισμού, του σεξισμού, της πολιτισμικής ανωτερότητας… Μόλις πρόσφατα στην Ιστορία μας αποκτήσαμε συνείδηση αυτού του είδους διακρίσεων. Και οι διακρίσεις είναι το αντίθετο του «κοινού», αποκλείουν το «κοινό». Λείπει, δηλαδή, η νοοτροπία του να συμπεριλαμβάνονται όλοι. Είμαστε στη διαδικασία της ανακάλυψης του τι είναι «κοινό καλό», μια διαδικασία αργή – ας σκεφτούμε πόσοι αιώνες χρειάστηκαν για να φτάσουμε εδώ όπου είμαστε τώρα. Οι άνθρωποι πιστεύουν συχνά ότι θα μπορούσαμε να είμαστε πιο γρήγοροι στο να δίνουμε απαντήσεις για τέτοια πράγματα. Αλλά ο διάλογος που προσπαθεί να ξεκαθαρίσει ποια είναι η ταυτότητα, ποιες είναι οι σωστές σχέσεις μεταξύ των φύλων, ανδρών και γυναικών, ποιες είναι οι κατάλληλες πηγές ταυτότητας – αυτοί είναι μεγάλοι διάλογοι και δεν πρόκειται να απαντηθούν γρήγορα. Μπορούμε όμως να πούμε εκ των προτέρων ότι θα υπάρξουν απαντήσεις, προς την κατεύθυνση του αποκλεισμού των διακρίσεων και της οικοδόμησης του «κοινού», της συμπερίληψης όλων των ανθρώπων της ανθρώπινης κοινότητας, η οποία πορεύεται προς «το κοινό καλό» – τον Θεό.
-Λέτε ότι είναι τουλάχιστον καλό που έχουμε κάτι στο οποίο οι άνθρωποι μπορούν να αναφέρονται, ακόμη κι αν δεν ξέρουν τι ακριβώς είναι; Είναι καλό που ο παραπάνω οικονομολόγος τουλάχιστον αφιέρωσε ένα κεφάλαιο στο «κοινό καλό»;
Οπωσδήποτε ναι. Η γλώσσα μας είναι και ποιητική. Προσπαθούμε να αποδείξουμε πράγματα που είναι μυστήρια, όχι επειδή δεν μπορούν να γίνουν κατανοητά, αλλά επειδή δεν είμαστε ακόμη σε θέση να κατανοήσουμε. Ένα πολύ καλό παράδειγμα του μεγάλου μυστηρίου, είναι ο άνθρωπος. Η αξιοπρέπεια του ανθρώπου είναι ο όρος που χρησιμοποιούμε για να εκφράσουμε αυτό το μυστήριο, αλλά όποιος προσπαθήσει να εξηγήσει το μυστήριο που είναι ο άνθρωπος, πολύ γρήγορα μπαίνει σε μπελάδες, διότι βρίσκεται πέρα απ’ οτιδήποτε μπορούμε να πούμε. Όμως χρειαζόμαστε αυτή την έκφραση, γιατί πρέπει να μπορούμε να λέμε ότι υπάρχει αυτή η πραγματικότητα, πρέπει να την σεβόμαστε, να την διερευνάμε και να προσπαθούμε να την κατανοήσουμε. Παρομοίως χρειαζόμαστε την έκφραση «κοινό καλό» ως όρο που προσδιορίζει κάτι, το οποίο είμαστε στη διαδικασία να ανακαλύψουμε αλλά που δεν κατανοούμε ακόμη πλήρως, και το οποίο χρειαζόμαστε γιατί διαφορετικά δεν θα είχαμε επίγνωση της κατεύθυνσης της ανάπτυξής μας και των ανακαλύψεών μας.
JA
adm